بررسی خصوصیات اخلاقی مردم قوچان
قوچان یکی از شهرهای مهم استان خراسان رضوی است که به دلیل موقعیت جغرافیایی و آب و هوای معتدل، جایگاه ویژه‌ای در این منطقه دارد. مردم این شهر دارای آداب و رسوم خاص خود هستند که همچنان در مراسم مختلفی از جمله جشن‌های عروسی اجرا می‌شوند.
بخشی از این آداب و رسوم در موزه مردم‌شناسی قوچان، که در سال ۱۳۸۵ افتتاح شد و مساحتی بالغ بر ۳۰۰ متر مربع دارد، به نمایش گذاشته شده است. این موزه شامل چند بخش مختلف از جمله موسیقی سنتی، کشتی چوخه، چارق‌دوزی، گلیم‌بافی، مراسم ازدواج عشایر، آهنگری و گله‌داری است.
1- مراسم نوروز مردم قوچان – آداب و رسوم مردم قوچان
مردم قوچان از روز دوم نوروز، با توجه به ساختار خیابان‌های شهر که به چهار بخش اصلی تقسیم شده است، شروع به بازدید می‌کنند. در این روز، ساکنان محله‌های قسمت دوم، سوم و چهارم به دیدن اهالی قسمت اول می‌روند.
روز سوم، مردم محله‌های قسمت سوم، چهارم و اول به دیدار ساکنان قسمت دوم می‌روند. در روز چهارم، ساکنان محله‌های چهارم، اول و دوم به دیدار اهالی قسمت سوم می‌پردازند و روز پنجم، مردم محله‌های قسمت اول، دوم و سوم به دیدن اهالی قسمت چهارم می‌روند. به همین ترتیب، دید و بازدیدهای نوروزی در قوچان روشی خاص و منحصر به فرد دارد.
در عصر روز سیزده، مردم شهر برای مراسم سیزده‌به‌در به بیرون از شهر رفته و در دل طبیعت روز خود را سپری می‌کنند. یکی از رسوم این روز، کشتی‌گیری است که غالباً در امام مرشد و آق‌امام برگزار می‌شود.
2- مراسم ازدواج مردم قوچان – آداب و رسوم مردم قوچان
تنوع رنگ در پوشاک، مسابقات کشتی، اسب‌دوانی، رقص چوب، و نواختن ساز و دهل توسط عاشق‌ها، به همراه رسومی که در طی دو روز مراسم عروسی عشایر کرد خراسان برگزار می‌شود، نظر هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند.
مراسم خواستگاری
پس از انتخاب دختر مورد نظر، چند نفر از بستگان پسر بدون اطلاع قبلی به خواستگاری دختر می‌روند. سپس از دختر درخواست یک لیوان آب می‌کنند که این عمل به معنای خواستگاری است. پس از توافق دو طرف، شب خاصی برای مذاکره و برگزاری رسمی خواستگاری تعیین می‌شود. پس از انجام تعارفات، خانواده دختر کاغذی را برمی‌دارند و شروط مهریه را بر روی آن نوشته و امضاء می‌کنند.
در مراسم بعدی، انگشتر و یک قواره پارچه به خانه دختر برده می‌شود و تعدادی از زنان به‌عنوان جامه‌بر به‌همراه آنها می‌روند. در این مراسم، قرار عقدبندان نیز تعیین نمی‌شود.
مراسم شب صلاح و مصلحت
شب اول که به آن شب صلاح و مصلحت می‌گویند، اقوام و بستگان در منزل پدر داماد گرد هم می‌آیند و هر کدام وظایفی را بر عهده می‌گیرند. صبح روز بعد، گروهی از جوانان به استقبال مهمانان و هیزم‌چی‌ها می‌روند.
مراسم پرداخت شیربها
یکی از اصول برگزاری عروسی در میان عشایر پرداخت شیربها یا حق شیر به مادر عروس است. این مراسم دو شبانه‌روز به طول می‌انجامد.
مراسم حنابندان، رقص چوب، اسب‌دوانی
از دیگر رسومی که در این مراسم اجرا می‌شود، می‌توان به حنابندان، رقص چوب، اسب‌دوانی اشاره کرد.
مراسم نار زنی
در این رسم، برادر داماد چند تکه قند به داماد می‌دهد و او تلاش می‌کند دو تکه قند را از روبه‌رو به شانه‌های عروس بزند.
مراسم پا زدن
«پا زدن» که به معنای توقف و پیاده شدن عروس از اسب در مقابل منزل داماد است، به همراه پختن آبگوشت و دادن انعام به داماد، از دیگر آداب و رسوم مردم این منطقه به شمار می‌رود.
مراسم عقد
هنگام عقد، دو کله قند در برابر عاقد قرار می‌گیرد. عاقد کله‌های قند را به‌هم می‌زند و تکه‌های شکسته شده را برمی‌دارد و به مجلس عروس می‌برد.
در آنجا، تکه‌های قند را روی پارچه سفیدی که بر روی سر عروس انداخته‌اند، می‌سایند تا دختر شانس و سعادت بیاورد. از قند سائیده شده، چای شیرین تهیه کرده و به عروس و داماد می‌دهند و باقی‌مانده‌های قند را به منزل داماد می‌فرستند تا برای مراسم “نارزدن” و شب ورود عروس به خانه داماد نگه‌دارند.
پس از خواندن خطبه عقد، برادرخوانده داماد او را به اتاق عروس می‌فرستد. داماد و عروس در مقابل آینه بزرگ قرار می‌گیرند، داماد انگشتر را به دست عروس می‌کند و مادر عروس سکه‌ای طلا به داماد می‌دهد و او را می‌بوسد.
مراسم از گریز درآوردن عروس
پس از مراسم، مادر عروس به‌عنوان جای خالی، یک لباس برای داماد ارسال می‌کند. یک ماه بعد، مهمانی به‌عنوان “از گریز درآوردن عروس” برگزار می‌شود و خلعت‌هایی نیز تقدیم می‌گردد.
مراسم جهاز برون (باغ داماد)
معمولاً بین عقد و بردن عروس به خانه داماد فاصله وجود دارد. قبل از عروسی، جهاز عروس با تشریفات خاصی در چند خوانچه به خانه داماد منتقل می‌شود. در این شب که به “باغ داماد” معروف است، شب را بیدار می‌مانند و جشن می‌گیرند و داماد را به حمام می‌برند و با صدای دهل و سرنا و رقص، او را همراهی می‌کنند.
مراسم عروسی
در شب عروسی، هنگام خروج عروس از منزل پدرش، پدر یک قرص نان به کمر دختر می‌بندد تا برکت به خانه شوهر وارد شود و او را به‌خوبی سفارش می‌کند. عروس طی مراسمی به خانه داماد می‌رود. یکی از رسوم بردن عروس، عبور او از روی مجمعه مسی است و سپس وارد حجله می‌شود.
در برخی محله‌های قوچان، مراسم “داماد سلطانی” رایج است و در مناطق روستایی شهر قوچان، مراسم کشتی پهلوانان محلی در مراسم عروسی برگزار می‌شود.
3- مراسم مذهبی مردم قوچان – آداب و رسوم مردم قوچان
مردم با نصب پرچم‌های سیاه و علم‌های مخصوص عزاداری در مساجد، حسینیه‌ها، تکایا و سردر ادارات دولتی و محلهای کسب و کار، تشکیل دسته‌های عزاداری و برگزاری آیین‌های سوگواری در حسینیه‌ها و مساجد به عزاداری می‌پردازند.
به همین مناسبت، در دهه نخست محرم، مراسم سخنرانی درباره فلسفه قیام عاشورا در اکثر مساجد و حسینیه‌های شهرها و روستاهای این استان برگزار می‌شود.
در شهرستان بیرجند، دسته‌های سنتی عزاداری از روز هفتم محرم با تجمع در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا و عبور از خیابان‌های شهر در ساعات عصر و شب، به برگزاری مراسم سینه‌زنی و زنجیرزنی و عزاداری می‌پردازند و مرثیه‌خوان‌ها و مداحان اهل بیت (ع) نیز به شرح وقایع عاشورا و مناقب حضرت امام حسین (ع) و یارانش مداحی می‌کنند.
سینه‌زنی، زنجیرزنی، روضه‌خوانی، علم‌بندان، علم‌گردانی، نخل‌بندان، نخل‌گردانی، مشعل‌گردانی، شبیه‌گردانی و تعزیه‌خوانی از شیوه‌های مراسم عزاداری ماه محرم در بیرجند و دیگر شهرستان‌های استان خراسان جنوبی است.
عزاداری در بیرجند غالباً در قالب دسته‌ها و هیأت‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی برگزار می‌شود و سایر مراسم هنوز در روستاهای این شهرستان برگزار می‌گردد.
مراسم علم بندان
از جمله این مراسم، علم‌بندان است که با روش خاصی در یکی از هیأت‌های عزاداری شهر بیرجند برگزار می‌شود. با انجام این مراسم که در اوایل ماه محرم با حضور سادات و هیأت‌های عزاداری انجام می‌شود، مردم آمادگی خود را برای شرکت در عزاداری ماه محرم اعلام می‌کنند.
برپایی علم همچنین به یاد علمدار دشت کربلا، حضرت ابوالفضل العباس (ع) انجام می‌شود.
مراسم علم‌گردانی
مراسم علم‌گردانی نیز در روستاها معمولاً در نیمه دوم دهه نخست محرم انجام می‌شود. در این مراسم، علم‌ها را به در خانه‌ها می‌برند و برای صاحبخانه فاتحه می‌خوانند و او نیز به علم‌گردان‌ها گندم، پول و خواربار می‌دهد. علم‌گردان‌ها با خواندن اشعار در کوچه و بازار، عزاداری امام شهید را به مردم اعلام کرده و از نزدیک شدن روز تاسوعا و عاشورا خبر می‌دهند. حضور مشتاقانه مردم در این مراسم و ادای نذورات آنان، بیانگر عشق و علاقه خالصانه آنان به حضرت اباعبدالله الحسین (ع) و یاران باوفایش است.
مراسم مشعل‌گردانی
مراسم مشعل‌گردانی در روستاهای “خور” و “برکوه” و سنگ‌زنی در روستای “درخش” بیرجند نیز برگزار می‌شود. مشعل‌های این روستاها در حسینیه روستا در داخل زمین نصب شده و شب نهم محرم روشن می‌شوند و اطراف آن سینه‌زنی می‌کنند. در سال‌های گذشته، مشعل‌های زیادی در منطقه خوسف بیرجند وجود داشت که آنها را شب‌های نهم محرم در کوچه‌ها گردانده و نذری جمع‌آوری می‌کردند.
مراسم سنگ‌زنی
مراسم سنگ‌زنی روستای “درخش” نیز از شب پنجم ماه محرم با آهنگ نوحه، سینه‌زنی و یا زنجیرزنی انجام می‌شود. تعزیه‌خوانی از دیگر مراسم عزاداری است که در روستاهای بیرجند و در چند سال اخیر در شهر بیرجند در قالب سوگواره تعزیه برگزار می‌شود. تعزیه یا شبیه‌خوانی نمایشی است که در آن یکی از وقایع کربلای حسینی به نمایش گذاشته می‌شود.
مراسم تعزیه
انواع تعزیه در ماه محرم در روستاهای مختلف برگزار می‌شود که در روستای “خنگ” تعزیه صحراي کربلا در روز عاشورا و تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) در روز تاسوعا انجام می‌شود. در روستای “مهموئی” نیز تعزیه‌های حر، حضرت امام حسین (ع)، حضرت علی اکبر (ع)، حضرت ابوالفضل (ع) و وفات پیغمبر (ص) رایج است. در منطقه “درخش و آسیابان” در روز هفتم محرم تعزیه‌خوانی مسلم بن عقیل، در روز هشتم تعزیه علی اکبر، روز نهم تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) و در روز عاشورا تعزیه صحراي کربلا برگزار می‌شود.
مراسم هفت منبر
علاوه بر آن، مراسمی با عنوان “هفت منبر” در روز تاسوعا توسط زنان در بیرجند برگزار می‌شود. در این مراسم، بانوان با روشن کردن هفت شمع در هفت منبر، مسجد و حسینیه در آن شرکت می‌کنند. مراسم خاصی با عنوان “شمع‌گردانی” نیز روز تاسوعا در برخی روستاهای بیرجند از جمله “بهدان” برگزار می‌شود.
مراسم خیرات سیدالشهدا (ع)
مراسم خیرات سیدالشهدا (ع) توسط مسلمانان اهل سنت خراسان جنوبی در روز عاشورا از دیگر مراسمی است که طی آن مردم مناطق سنی‌نشین با پختن غلور و آش نذری با عنوان خیرات سیدالشهدا (ع) به اطعام مردم می‌پردازند.
مراسم شبیه‌گردانی
برگزاری مراسم شبیه‌گردانی، تعزیه‌خوانی، آتش زدن نمادین خیمه‌ها، راه‌اندازی کاروان‌های سبزپوش و سرخ‌پوش از جمله مراسم تعزیه شهادت سالار شهیدان در روز عاشورا هستند. دسته‌های عزاداری در روز عاشورا در شهر بیرجند در محلی موسوم به قتلگاه گرد هم می‌آیند و به نوحه‌خوانی و سینه‌زنی می‌پردازند. این عزاداری با فرارسیدن ظهر عاشورا و آتش زدن خیمه‌ها به عنوان نمادی از خیمه‌های فرزندان حضرت امام حسین (ع) به اوج خود می‌رسد.
مراسم بیل زنی
برگزاری مراسم بیل‌زنی در بخش خوسف بیرجند نیز به عنوان تبرک نمودن بیل‌ها و دفع آفت از مزارع و محصولات کشاورزی و نمادی از دفن اجساد شهدای کربلا و مراسم نخل‌گردانی به عنوان نمادی از گرداندن گهواره طفل شیرخوار حضرت امام حسین (ع) از دیگر موارد دیدنی در عزاداری مردم این بخش از بیرجند در روز عاشورا است.
مراسم اطعام دسته‌های عزاداری و پرداخت نذورات
علاوه بر این آیین‌ها، اطعام دسته‌های عزاداری و پرداخت نذورات از مراسمی است که از اول ماه محرم تا روزهای بعد از عاشورا به‌طور چشمگیری در شهرها مشاهده می‌شود.
اطعام و ادای نذورات در روزهای آخر دهه نخست محرم و به ویژه در روزهای نهم و دهم از جمله جلوه‌های بارز عزاداری مردم بیرجند است به‌گونه‌ای که کمتر محلهای است که در این روز سفره حضرت امام حسین (ع) در آن پهن نباشد.
بسیاری از شهروندان از سفره حضرت امام حسین (ع) نه برای رفع گرسنگی بلکه به قصد تبرک طعام می‌گیرند و آن را به عنوان قربت به کودکان خود نیز می‌دهند.
4- شغل (حرفه) مردم قوچان – آداب و رسوم مردم قوچان
آهنگری
آهنگری یکی از حرفه‌های تاریخی در جوامع انسانی و آداب و رسوم مردم قوچان به شمار می‌آید. کشف فلز آهن و شیوه استفاده از آن تحولی بزرگ در سرنوشت بشر به وجود آورد.
آهنگرخانه‌ها به عنوان مراکز ساخت و تولید ابزارهای اولیه بشر شناخته می‌شدند. در این کارگاه‌ها، آهنگران ماهر انواع مصنوعات آهنی مانند بیل، کلنگ، تیشه، میخ، گاوآهن، چهارشاخ، چاقو، زنجیر، چهارشاخ انبر و قیچی‌های مختلف را تولید می‌کردند.
ابزارها و وسایلی که در آهنگری به کار می‌روند شامل انبر زغال‌بردار، انبر کج، انبردست، پتک، قلم، سندان، سوهان و کوره‌های سنتی هستند. این کوره‌ها با استفاده از انبانی چرمی که نقش تولید دم و بازدم را دارد، زغال را گداخته می‌کنند.
آداب و رسوم و هنرهای ذکر شده در این گزارش، هر ساله در موزه مردم‌شناسی قوچان با نمایش نمادهای متعدد به معرض دید عموم گذاشته می‌شوند و گردشگران بسیاری را به خود جذب می‌کنند.
گله‌داری
سرزمین قوچان به دلیل داشتن کوهستان‌های سرسبز و زیبا مانند شاه‌جهان، آق‌کمر، سنجربیک، پلته‌کاه، زیلان، گلول و دیگر مناطق مشابه، و همچنین بهره‌مندی از چراگاه‌های طبیعی بی‌نظیر، به عنوان منطقه‌ای مناسب برای گله‌داری و دامداری شناخته می‌شود.
دامداری، حرفه اصلی عشایر این مناطق است. دامداران علاوه بر استفاده از گوشت احشام، از پوست‌های دباغی‌شده آنها نیز برای دوخت پوستین‌های گرم و زیبا بهره می‌برند.
همچنین از شیر دام‌ها، محصولات لبنی متنوعی مانند کره محلی، روغن زرد، پنیر، دوغ، مسکه و ماست تولید می‌شود که بخش عمده‌ای از آنها به مصرف مردم محلی می‌رسد. بخشی دیگر از این محصولات به فروش می‌رسند و درآمد حاصل از آن برای خرید لوازم و نیازهای خانوارهای دامداران استفاده می‌شود.
چارق دوزی
ساخت پای‌افزارها شاید یکی از قدیمی‌ترین حرفه‌هاو آداب و رسوم باشد که انسان‌ها در طول تاریخ به آن پرداخته‌اند و “چارق دوزی” از جمله این مشاغل است که در یکی از غرفه‌های موزه به نمایش گذاشته شده است.
چارق‌دوزان ماهر قوچانی در دوخت این نوع پای‌افزارها چنان مهارتی دارند که در سراسر استان خراسان رضوی شناخته شده‌اند. چارق‌ها در انواع و اشکال مختلف تولید می‌شوند. رویه چارق‌ها از چرم طبیعی ساخته شده و سطح آنها با نخ‌های رنگارنگ و نقوش ساده هندسی تزئین می‌شود.
عموماً کف این پاپوش‌ها از چرم گاومیش یا چرمی مخصوص به نام چرخ ساغری ساخته می‌شود که دوام بیشتری دارند. ابزار مورد استفاده چارق‌دوزان متنوع بوده و هرکدام کاربری خاصی دارند که از جمله آنها می‌توان به قیچی، گزن، میخ کفاشی، چکش، سوزن‌های مخصوص و نخ‌های رنگارنگ اشاره کرد.
گلیم‌بافی
در قوچان برای بافت گلیم عمدتاً از دارهای افقی و عمودی استفاده می‌شود. ابزار کار گلیم‌بافان قوچانی که بیشتر زنان هستند شامل دفتین، کاره و قیچی می‌باشد.
برای بافت گلیم معمولاً از نخ‌های پشمی بهره گرفته می‌شود. نقوشی که گلیم‌بافان قوچانی روی این زیراندازها خلق می‌کنند اغلب نقوش ساده هندسی و گاهی حیوانی و گیاهی است که از تنوع رنگی بی‌نظیری برخوردارند. یکی از غرفه‌های موزه قوچان به کارگاهی عشایری اختصاص داده شده است که در آن گلیم‌بافان هنرمند به بافت این زیراندازهای زیبا مشغول هستند.
5- موسیقی – آداب و رسوم مردم قوچان
موسیقی سنتی
موسیقی نواحی در شمال خراسان، برگرفته از باورها و اعتقادات قومیت‌های مختلف در طول تاریخ است و می‌توان آن را به چهار نوع مقامی کرمانجی، مقامی ترکی، موسیقی فارسی و غیره تقسیم کرد.
از این چهار نوع موسیقی، تنها کرمانجی، ترکی و فارسی در میان اهل قوچان رایج است. نوازندگان موسیقی در قوچان را می‌توان بر اساس جایگاه و مرتبه اجتماعی‌شان به گروه‌های بخشی‌ها، عاشق‌ها و لوطی‌ها تقسیم کرد.
سازهای رایج در موسیقی مقامی این منطقه شامل دوتار، کمانچه، قوشمه، نی، دهل و سرنا هستند. از مقام‌های متداول در قوچان می‌توان به مقام‌های لو، طرقه، اله مزار، هرای، امانه سوز، سردار عوض خان، رشید خان، نوایی، بیات گریلی، قره‌دلی و قره‌چه‌بایر اشاره کرد.
6- ورزش – آداب و رسوم مردم قوچان
کشتی با چوخه
کشتی چوخه یکی از انواع کشتی‌های پهلوانی و جزو آداب و رسوم مردم قوچان است که به‌ویژه در شمال خراسان بسیار رایج است. این نوع کشتی به مناسبت‌های مختلفی از جمله جشن‌ها و گردهمایی‌های قومی برگزار می‌شود.
در این نوع کشتی، حریفان آستین‌های پیراهن و پاچه‌های شلوارشان را به اصطلاح “ور می‌مالند” و به صورت صاف با یکدیگر به نبرد می‌پردازند. به فرد پیروز در این رقابت‌ها جوایزی ارزشمند مانند یک راس گوسفند یا بز، وجه نقد، کله قند، لوازم خانگی و سایر کالاها اهدا می‌شود.
امروزه کشتی چوخه در میان اهالی چناران، قوچان، کلات و درگز طرفداران زیادی دارد و در سایر مناطق استان خراسان رضوی، از جمله شهرستان فریمان، نیز برگزاری این نوع کشتی مرسوم است.
نتیجه گیری
مردم قوچان با داشتن آداب و رسوم غنی و خصوصیات اخلاقی منحصر به‌فرد، به خوبی فرهنگ و تاریخ خود را حفظ کرده‌اند. این فرهنگ در مراسم‌های مختلفی همچون نوروز، ازدواج، عزاداری‌های مذهبی، و فعالیت‌های ورزشی مانند کشتی چوخه نمود پیدا می‌کند. این سنت‌ها نه تنها در سطح محلی، بلکه از طریق موزه مردم‌شناسی قوچان به گردشگران نیز معرفی می‌شوند و نقش مهمی در شناساندن فرهنگ قوچان به دیگر مناطق ایفا می‌کنند. به طور کلی، آداب و رسوم مردم قوچان بخش جدایی‌ناپذیر از هویت اجتماعی و فرهنگی آنها است و تا امروز نیز حفظ شده است.
سوالات متداول
1. آداب و رسوم ویژه مردم قوچان در نوروز چیست؟
در قوچان، دید و بازدیدهای نوروزی به شکل خاصی انجام می‌شود. مردم محله‌های مختلف شهر به نوبت از یکدیگر بازدید می‌کنند و روز سیزده‌به‌در را با کشتی‌گیری و حضور در طبیعت سپری می‌کنند.
2. مراسم ازدواج در قوچان چگونه برگزار می‌شود؟
مراسم ازدواج در قوچان با مراسم‌های سنتی مانند خواستگاری، حنابندان، رقص چوب، اسب‌دوانی، و پرداخت شیربها همراه است. این مراسم به طور کلی دو شبانه‌روز به طول می‌انجامد.
3. کشتی چوخه چیست و چه نقشی در فرهنگ مردم قوچان دارد؟
کشتی چوخه یکی از ورزش‌های پهلوانی رایج در قوچان است که به مناسبت‌های مختلف برگزار می‌شود. این کشتی به نوعی نماد فرهنگ پهلوانی مردم منطقه است و برنده‌ها معمولاً جوایزی مانند دام یا لوازم خانگی دریافت می‌کنند.
4. موسیقی سنتی در قوچان چه جایگاهی دارد؟
موسیقی نواحی قوچان شامل سبک‌های کرمانجی، ترکی و فارسی است و ابزارهای موسیقی مانند دوتار، کمانچه، نی، دهل و سرنا در اجرای آن استفاده می‌شود. این موسیقی بازتاب‌دهنده باورها و اعتقادات مردم منطقه است.
5. آیا موزه‌ای برای معرفی فرهنگ قوچان وجود دارد؟
بله، موزه مردم‌شناسی قوچان که در سال ۱۳۸۵ تأسیس شده، فرهنگ و آداب و رسوم مردم این منطقه را در قالب نمایشگاه‌های مختلف از جمله موسیقی سنتی، چارق‌دوزی، کشتی چوخه و مراسم ازدواج عشایر به نمایش می‌گذارد.
6. چه شغل‌هایی در میان مردم قوچان رایج است؟
آهنگری، گلیم‌بافی و چارق‌دوزی از جمله مشاغل رایج در قوچان هستند که هر کدام سابقه‌ای طولانی در میان مردم این منطقه دارند و محصولات تولیدی آنها از کیفیت بالایی برخوردار است.
یک نظر
سلام
مطالب بسیار مفید و عالی بود